Onze goedheiligman bevindt zich nog op volle zee, maar de zwartepietendiscussie is al met zo’n heftigheid losgebarsten dat het lijkt alsof iedereen nog in Sinterklaas gelooft.

Ik geloof niet meer in Sinterklaas, al kan ik me heel goed verplaatsen in de hoofdpersoon van een kort verhaal van Vonne van der Meer in Nachtgoed (1993). Het verhaal (Het zingen, het water, de peen), gaat over een jongen die zo verknocht is aan het ritueel van het zetten van de schoen, dat hij in Sinterklaas blijft geloven, ook als volwassen man. Zijn moeder doet haar best hem te begrijpen, maar kan dat niet.

Frans Kellendonk (1951-1990) heeft zowaar geprobeerd om na de dood van god het katholieke geloof nieuw leven in te blazen, door net te doen alsof god wel bestaat. Een soort Sinterklaas als het ware. Hoe hij zich dat geloof voorstelde, schreef hij in De veren van de Zwaan en in Geschilderd eten.

De ophef over de zwarte pieten heeft mijns inziens met geloof te maken, al durft niemand dat woord in de mond te nemen. Het gaat ‘immers’ over racisme. In de ogen van een grote groep Nederlanders doen de knechten van de Sint denken aan het slaventijdperk. De Sint zou dus slaven in dienst hebben.

De groep stoort zich al enkele jaren aan zwarte piet en begon een T-shirt actie. Om verschillende redenen hebben zij gelijk, vind ik, al slaat hun actie naar mijn mening de plank mis, want als ze eerlijk zeiden waar het op staat, dan zou het opschrift moeten luiden: Sinterklaas is een racist. Toch is voor de tekst: zwarte piet is racisme gekozen. Maar wie is dan de racist, wie is feitelijk verantwoordelijk voor Zijn pieten?

Ik vermoed dat de onderhuidse belediging aan het adres van de goedheilig man de oorzaak is van alle commotie. Immers, welke feestvierder wil nou geconfronteerd worden met het feit dat hun Sinterklaasje bonne bonne bonne en zijn trouwe pietermanknecht een afspiegeling zijn van het slaventijdperk? Wij geloven dat de Sint goede bedoelingen heeft en niet dat hij zijn personeel op de slavenmarkt heeft gekocht.

En toch, ook al willen de feestgangers er niets van weten en voelt het bij hen ook niet zo, het feit dat een andere groep het wel zo voelt, stemt tot nadenken. En er is nog iets dat tot nadenken stemt, namelijk de emotionele en vaak onfatsoenlijke reacties waarop het blanke volksdeel reageert op de aantijging tegen Sinterklaas. Als ik de Sint was, zou ik me dood schamen voor die mensen en zou ik met goed fatsoen mijn gezicht niet meer durven laten zien…

Kortom, wat mij betreft staat de (toe)komst van de Sint op het spel. Niet omdat de Sint niet bestaat, want dat weten we wel, maar omdat we niet goed schijnen te weten wie hij nu eigenlijk is. De strijdende partijen die nu tegenover elkaar staan, lijken zich weinig aan te trekken van wat een volwassen Sint daar zelf eigenlijk van vindt. Nu is het Sinterklaasfeest een kinderfeest, maar dat wil toch niet zeggen dat een discussie over piet ook op dat niveau gevoerd moet worden?

Hoe zwarte piet begon

De oorsprong van de Sinterklaasfiguur en zijn zwarte pieten is te herleiden tot de Germaanse god Odin (Wodan) die op zijn paard Sleipnir door de lucht rijdt en met zijn wolven en zwarte kraaien de wereld en de mensen in de gaten houdt. Oude gewoonten en rituelen houden vaak lang stand. Het is denkbaar dat, ondanks de kerstening van Europa, oude rituelen zijn gebleven. Het zetten van de schoen bij de schoorsteen is waarschijnlijk zo’n ritueel. De kraaien van Wodan luisterden aan de schoorstenen van de huizen en brachten hun baas verslag uit van wat ze hadden gehoord. Een sinterklaas die over de daken rijdt en de pieten die aan de schoorstenen luisteren naar de liedjes, lijken aan te sluiten bij de oude voorstellingen.

In de zeventiende eeuw was het zetten van de schoen een oude Hollandse gewoonte. Schilderijen laten zien dat kinderen bij de schoorsteen hun schoen zeten en dat ze cadeautjes krijgen (of niet). Het oudste schilderij is van Jan Steen (1663). Op geen van de schilderijen is overigens een Sinterklaas te zien. Mogelijk hebben we te maken met een oud ritueel waar mensen toen geen concrete voorstellingen of beelden bij hadden.

In de negentiende eeuw verandert er iets en verschijnt er een Sinterklaas ten tonele. Er zijn verschillende varianten, zo is er een voorstelling van Sint die helemaal geen piet nodig heeft en zelf de roe hanteert. Maar ook is hij te zien in gezelschap van een zwarte knecht die hem het werk uit handen neemt.

Opmerkelijk is dat dit beeld ontstaat in dezelfde periode als de afschaffing van de slavernij. De periode van de kolonisatie is dan overigens nog in volle gang. De Nederlandse kolonie Suriname was een van de laatste koloniën ter wereld waar de slavernij werd afgeschaft (de slaven moesten verplicht ook nog 10 jaar in dienst van hun eigenaar blijven).

En nu dus de commotie over een zwarte piet die nog steeds zou herinneren aan een periode in de geschiedenis waar blanken liever niet aan herinnerd willen worden, en zwarte mensen evenmin. En toch, hoe je het wendt of keert, wie objectief naar de Sint en zijn knechten kijkt, zal moeten toegeven dat er sprake is van een raar stel. Of, om met Toon Hermans te spreken: een dom koppel. Een lachwekkend stelletje eigenlijk, ware het niet dat donkere mensen zich er ongemakkelijk bij voelen omdat het beeld de ongelijke verhoudingen tussen een blanke en zijn zwarte knechten benadrukt. En, als ik de Sint was, zou ik hen groot gelijk geven. En dan?

De voor- en tegenstanders

Toen de HEMA in 2010 het Sinterklaasfeest wilde introduceren in Londen, was hij te zien in gezelschap van Black Pete met jolige zwart geschminkte wangen. Dat lijkt een goede oplossing, maar wat doe je dan met donkere mensen die voor zwarte piet spelen, ga je ze witte wangen geven? Overigens werd het Sinterklaasfeest daar geen succes, dus het project verdween geruisloos.

We zijn vier jaar verder en de discussie ontaardt in een godsdienststrijd. Reden waarschijnlijk voor Freek de Jonge om zich ook in de discussie te mengen en zich achter de (misplaatste – want tot misverstanden leidende) T-shirt actie te scharen. Freek is een komiek en zijn motieven liggen in het domein van het kolderieke, niet in dat van het verstandige.

De Volkskrant zet de ontluisterende feiten nog eens op een rij, inclusief de doodsbedreigingen die enkele tegenstanders van zwarte piet kregen van onbekende zwartepietminnende Nederlanders. Kortom, de stroopwafelpieten en kaaspieten waar Gouda ons dit jaar op tracteert, zijn een doekje voor het bloeden.

Quinsy Gario en Frank King zijn terecht teleurgesteld over de manier waarop in Nederland op hun protest wordt gereageerd. Dat Nederlanders nogal hysterisch kunnen reageren, moest Quinsy Gario twee jaar geleden ervaren toen hij door drie agenten tegen de grond werd gewerkt toen hij bij de intocht van Sinterklaas in Dordrecht een T-shirt droeg met de tekst: ‘Zwarte Piet is racisme’. Steunbetuigingen voor een Pieten make-over van bekende Nederlanders zoals Paul de Leeuw, Patrick Kluivert en Barbara Barend bieden echter weinig soelaas. Goede raad is duur en van duur houdt de gemiddelde middenstander niet, zeker niet in tijden van financiële crisis waarin men het hoofd boven water moet houden. Uitzonderingen als de HEMA en Albert Heijn daargelaten.

Een oplossing van het dilemma lijkt heel ver weg en toch ligt ze vlak voor onze neus. De gebeurtenis met de vrededuiven die de Paus dit jaar los liet, helpt ons op weg. Ze werden namelijk allebei aangevallen, de ene door een kraai en de andere door een meeuw. Of ze het er beide levend hebben afgebracht, is niet bekend. Het gebeuren laat zien hoe mooie symboliek vol goede bedoelingen, vroeg of laat toch genadeloos met de werkelijkheid wordt geconfronteerd.

De zwarte pieten moeten daarom niet verdwijnen, ze moeten juist de plek krijgen die ze oorspronkelijk hadden, namelijk als kraaien en wolven. Een zwarte piet hoort niet het brave, lachwekkende, domme knechtje van de Sint te zijn, maar een gemene deugniet, een kwaje rakker. Hij hoort een figuur te zijn waar iets dreigends van uitgaat, hij hoort iemand te zijn die het feestje komt bederven. Zwarte piet hoort een schimmige, duistere figuur te zijn die gemenigheid en kattenkwaad uit haalt. Zo’n figuur zou het feest in mijn ogen spannend maken en de oplossing zijn voor een ander Sinterklaasfeest. Het betekent dat zwarte piet niet langer het maatje is van Sinterklaas, maar zijn tegenstander, iemand die het feest wil bederven. Hiermee komt er een sprookjeselement in het feest dat verloren was, namelijk de oer-strijd tussen het goede en het kwade.

Sint en zwarte piet in een nieuwe jas

De successen van Harry Potter en In de ban van de Ring laten zien dat er behoefte is om zich aan die strijd te spiegelen. Het kwade kan met Nietzsche worden gezien als het slechte en onverstandige: de mens die jaloers en rancuneus is omdat een ander wel verstandig, dapper en eervol is. Blijkbaar schieten onze feesten tekort en worden ze als braaf, saai, ongeloofwaardig en beledigend ervaren. Het werkelijk spelen en verbeelden van een elementaire strijd tussen het goede en het kwade, is waardevol en het Sinterklaasfeest leent zich er uitstekend voor.

De commotie heeft ook te maken met de identiteitscrisis waarin mensen verkeren. Was tot voor kort de vraag over goed en kwaad niet urgent omdat velen nog dachten aan de strijd tussen socialisme en kapitalisme, nu lijkt die strijd te zijn gestreden, want we voelen ons in ons hart liberalen die onze persoonlijke vrijheid omarmen. De vrije meningsuiting ligt ons tegenwoordig na aan het hart en de strijd waarin we ons verwikkeld voelen, speelt zich minder af op het politieke vlak. De strijd is verschoven naar het persoonlijke, existentiële niveau. De politiek bevestigt dit door geen verantwoordelijkheid te nemen in de pietenkwestie. En partijen die dat wel doen (zoals het CDA in 2013) blijkt het veel geroep en weinig wol te zijn.

Hoe zwarte piet er dan wel uit hoort te zien, valt nog te bezien. Het lijkt mij prima om dat aan de volksfantasie is over te laten. Enkele suggesties, gewoon van het internet geplukt:

Een voorwaarde dient wel te zijn dat mensen niet echt vrolijk worden van zwarte piet en dat hij geen domme gans is, maar een figuur die weet hoe hij een koe bij de horens vat.

 

De intocht, een scenario

Protesteren tegen zwarte piet heeft geen zin als je niet met een alternatief scenario komt, een scenario met enige inhoud en spektakel zodat we weer zin krijgen om erin te geloven. Een ander scenario is bovendien nodig omdat we de Sint (stokoude man, wat ook wel eens mag veranderen wat mij betreft, bijvoorbeeld in een vrouw – maar dat is een andere discussie) een handje moeten helpen in zijn strijd tegen de kwaje pieten. Want die strijd kan hij niet in zijn eentje af.

Het volgende zie ik voor me. De Sint arriveert per boot met zijn Pieten. Deze pieten zijn niet zwart, het zijn gewone, feestelijk geklede mensen. In de week na de intocht duiken er in het land zwarte pieten op die het feest proberen te verstieren. Dat mag natuurlijk niet, dus komen er zogenaamde kanariepieten te hulp. Dat zijn hele bijzondere pieten die hun Sint te hulp schieten en ervoor zorgen dat het feest doorgang vindt. Die kanariepieten komen niet per boot aan, nee dat zou veel te lang duren, ze komen een week na de intocht aan met het vliegtuig, als parachutisten!

Een oude gewoonte maakt niet vanzelf plaats voor een nieuwe, je moet er wat voor doen. Dè manier om het Sinterklaasfeest te veranderen, is: zorg dat er dit jaar overal zwarte pieten opduiken die het feest verstoren!

Ik voorzie dat er in 2014 duistere figuren opduiken die het gemunt hebben op de Sint en op onze cadeaus. Figuren die heel erg zullen lijken op… zwarte kraaien! Deze zogenaamde zwarte pieten zouden zomaar eens aanleiding kunnen zijn voor een dropping, in 2015, boven de Veluwe bijvoorbeeld, van een groep parachutisten die, in plaats van getooid te zijn met zwarte veren, andere veren dragen in alle mogelijke kleuren. Het hoeft dan niet te verwonderen als naderhand blijkt dat deze figuren in de volksmond Sints kanariepieten worden geheten. Evenmin zou het mij verbazen als de kleurschakeringen van Sints nieuwe pieten overeenkwamen met de kleuren die men aantreft bij deze gecultiveerde zangvogeltjes.