Boelgakovs roman De Meester en Margarita is hèt medicijn tegen Poetinisme. Geschreven in 1940, is het nu weer actueel omdat hij laat zien dat een leider zonder juiste vrouw het niet redt. Waarschijnlijk las Poetin de roman niet, of hij begreep de humor van de hoofdpersoon Woland, zoals de Duivel in het boek heet, verkeerd.

Michail Boelgakov (1891-1940) maakte de publicatie zelf niet meer mee. Het boek kwam in 1967 uit, zevenentwintig jaar na zijn dood. Het verhaal is een schitterende satire op het culturele leven in Stalins Sovjetunie. Boelgakov voert tevens een levensechte Jezus Christus ten tonele. Het verschijnen van de roman in 1967 werd als een teken van culturele liberalisering opgevat. De schrijver die zijn leven lang gedwarsboomd werd door de stalinistische censuur, geldt nu in Rusland als een van de grootste moderne schrijvers.

In Rusland is het een cultboek, in Nederland is het ook bekend, mede dankzij de informatieve website waarop alle informatie over het boek is verzameld. Het boek laat zich lezen als een parodie op het Sovjet-communisme èn als een serieuze interpretatie van het Jezusverhaal uit de evangeliën, èn als een liefdesverhaal over de vrouw Margarita die haar geliefde redt. Wie verwacht dat Woland, zo heet de Duivel in het boek, wordt afschilderd als een kwaadaardig persoon, heeft het mis. De ‘ware gelovigen’ gaan dus bij de schrijver over de knie.

Twee geschiedenissen worden met elkaar vervlochten: het communistische Moskou van Stalin en het Joodse Jeruzalem ten tijde van Jezus. Kunstig verweven in het kolderieke verhaal van de Duivel die met zijn trawanten Moskou onveilig maakt, zitten de fragmenten die de meester schreef over de terechtstelling van Jezus. De twee geschiedenissen spiegelen elkaar, het communistische Moskou verschilt in wezen niet van de Romeinse politiestaat.

Het centrale thema is dat een individu (Margarita) bepalend is voor de loop van de geschiedenis. De duivelse kater Behemoth roept, als hij weer eens op leugenpraatjes wordt betrapt: ‘De geschiedenis zal mijn rechter zijn!’ Zijn uitroep is komisch en ook doortrapt. Hij draait de zaak namelijk om: geschiedenis op zichzelf heeft geen waarheid en kent geen recht. Het is altijd een mens die recht spreekt. In Jeruzalem is dat Pontius Pilatus. Deze Romein is ervan overtuigd dat Jezus onschuldig is, maar durft hem niet vrij te spreken.

In Moskou spreekt de Duivel recht. Dat gebeurt op een dolkomische manier. Totdat Margarita ten tonele verschijnt en het opneemt voor een veroordeelde vrouw. Dat dwingt de duivel om serieus te worden. De knie van Margarita speelt een belangrijke rol als ze op het Grand Gala van Woland optreedt als gastvrouw. Ze ontvangt zijn gasten terwijl ze naast Hem staat, bovenaan een trap. Onderaan de trap tuimelen de gasten als vergane lijken door een grote schoorsteen naar binnen en veranderen prompt in levende mensen die, voordat ze zich in het feestgedruis mogen storten, de trap op gaan om hun Heer en de gastvrouw te begroeten. Een onafzienbare stoet beklimt de treden en elke gast kust Margarita’s blote knie.

Haar geliefde, de meester, had een historische roman over Pontius Pilatus geschreven, maar de roman was door de uitgever belachelijk gemaakt en afgewezen om politiek-ideologische redenen. Toen de meester inzag dat zijn levenswerk was mislukt, stortte hij in en liet zich opnemen in een psychiatrische kliniek. Zelfs aan Margarita liet hij niet weten waar hij was. Ze was hem gaan zoeken en had, ten einde raad, haar ziel verkocht aan Satan. Hij had beloofd dat hij haar weer met de meester zou verenigen.

Boelgakov heeft zich laten inspireren door de christelijke en joodse traditie. Het is bekend dat hij uit een theologenfamilie kwam. De benaming Jesjoea Ha-Notsri voor Jezus, ontleende hij aan de Talmoed. De knie heeft in de Joosde literatuur een dubbele betekenis, in het Hebreeuws bestaat het woord knie uit de medeklinkers brk en deze zijn dezelfde als die van het werkwoord zegenen. De knie wordt ook genoemd bij het baren van kinderen, bijvoorbeeld: ‘Waarom hebben knieën mij opgewacht? (Job 3:12); ‘Gij zult op de heup gedragen en op de knieën gekoesterd worden’ (Jesaja 66:12). Simson wordt verraden nadat hij op de knieën van Delila in slaap viel (Richteren 16:19). Welke betekenis heeft Margarita’s knie in de roman, waarom kussen de gasten van het Grand Gala haar knie?

De Duivel heeft een duidelijke voorkeur voor hartstochtelijke individuen. Hij houdt van iemand die niet opgaat in de massa. Wie echter zijn eigen leven wil bepalen, komt met welwillendheid niet ver. Wie in het leven iets wil bereiken, moet over lijken gaan. Voor zulke mensen organiseert Woland al eeuwenlang zijn galabal en brengt dan een toost uit op het Zijn.

Geen van de aanwezigen heeft spijt ooit te zijn geboren. Evenmin hebben ze er spijt van anderen te hebben vermoord. Ieder hield van het leven haalde eruit wat hij kon. En dat is wat elke gast bevestigt met een kus op Margarita’s knie.

Zij lijdt, haar knie zwelt op van die duizenden kussen. Ze heeft het ook nog te stellen met een zekere Frieda die haar lastig valt en om hulp vraagt. De vrouw vertelt haar dat ze vroeger is verkracht en toen zwanger werd. Na de geboorte van het kind liet ze het met een doek in de mond in een bos achter. En nu wordt ze gekweld door schuldgevoel. Margarita heeft medelijden en als Woland vraagt wat ze in ruil voor de zorg voor zijn gasten wenst, vraagt ze niet haar meester terug, maar vergiffenis voor Frieda. Als Satan haar dan vraagt waarom ze haar meester niet terug wil, antwoordt ze: ‘Omdat ik de onvoorzichtigheid heb begaan haar gegronde hoop te geven.’

Met deze bijzondere zin opent Margarita een ander perspectief op de Russische maatschappij. Een toekomstgerichte individualiteit betekent niet het nalopen van een ideale leider, maar de onvoorzichtigheid begaan zelf iemand gegronde hoop te geven. De Joodse betekenis van de knie maakt dit nog eens extra lijfelijk: het krijgen van kinderen is de onvoorzichtigheid bij uitstek. Hoe is een kind echt iets te  beloven? Wie kan werkelijk voor de toekomst van een kind instaan?

De roman eindigt met een visioen: Pontius Pilatus heeft spijt van zijn veroordeling en blijkt al tweeduizend jaar te wachten op een mogelijkheid om met de door hem veroordeelde Jezus in gesprek te komen. En Pilatus krijgt die kans. Daarmee spiegelt de roman niet alleen een ander perspectief op de Russische maatschappij voor, maar laat ook zien dat geschiedenis niet een eeuwige herhaling van hetzelfde is. Niets is definitief, of onomkeerbaar. Gebeurtenissen kunnen in de verbeelding ten goede keren. En de Duivel is zo onvoorzichtig die verbeelding aan te reiken.

Schrijven is een duivelskunst. In mijn verbeelding heb ik ook wel eens iemand vermoord. Ik moet dan ook bekennen dat ik, terwijl ik deze roman las, ook de trap ben opgeklommen en dat ik Margarita’s knie heb gekust.