De betekenis van de ziel lijkt in het maatschappelijk debat te zijn verdwenen. Het woord bestaat nog wel in de taal, maar waart erin rond als een spook. Sporadisch doet een politicus wel eens een poging om te bezielen, maar succesvol is dat niet, zo sloeg voormalig premier Balkenende eens een raar figuur toen hij Nederlanders opriep tot een VOC-mentaliteit. In die tijd verscheen ook het essay Adel van de Geest (2009) van Rob Riemen die waarschuwde dat in een gepolitiseerde wereld moralisten de dienst uitmaken ten koste van de vrijheid van de cultuur. Hij riep in zijn boek de lezers op zich om hun ziel te bekommeren. Zijn oproep kwam echter zelf eerder moraliserend dan bezielend over. Wel bracht hij voor het voetlicht dat er in het huidige maatschappelijk bestel weinig animo of ontvankelijkheid is voor een adel van de geest.

Toen kwam cultuurfilosoof Peter Sloterdijk op een zondagochtend op bezoek in het boekenprogramma van Wim Brands. Sloterdijk werd geïnterviewd naar aanleiding van zijn boek Je moet je leven veranderen (2011). Ik bewonder de filosoof, maar de manier waarop hij zich tijdens het interview betoonde, verbaasde me. Aan een enkele vraag had hij voldoende om in zijn eentje de tijd vol te ratelen. Hij luisterde nauwelijks en maakte amper contact. Was dit degene die ik adoreerde? Ja, hij was erudiet, zeker, maar er ging geen bezieling van hem uit.

Ondertussen verstreken de jaren en ik deed wat ik altijd doe: van mijn vrouw houden, vakantie vieren met mijn zoon, romans lezen, poëzie schrijven af en toe, werken aan mijn romanproject, voetbal kijken zondagsavonds, naar kantoor gaan doordeweeks, kunst verzamelen, accordeon spelen, de hypotheek aflossen, familie bezoeken, groenten kweken op de volkstuin en er de strijd aanbinden met vraatzuchtige konijnen. Kortom, ik schaarde me onder een publiek dat zich amuseert in het leven en ik vond de berichtgeving vanuit de maatschappelijke realiteit weinig bezielends hebben. Ook niet na de terroristische aanslag in Parijs, waarmee 2015 begon. De berichtgeving bevreemdde me. Mensen gaan de straat op en demonstreren voor de vrije meningsuiting. Ik blijf thuis, verbaasd over alle ophef. Het is de zoveelste terroristische aanslag en ik heb het gevoel in een uitzichtloze tijd te leven waarin gebeurtenissen zich maar blijven herhalen.

Men gaat de straat op en toont zich verantwoordelijk voor humane waarden, zo lijkt het. Maar is dat ook zo? Feitelijk is terrorisme de ultieme uiting van een vrije mening. Mijn indruk is dat het terrorisme nodig is om te laten ervaren wat vrije meningsuiting eigenlijk is. Het de straat op gaan om te demonstreren heeft iets tragisch, het is een machteloos gebaar, een uiting van zogenaamde vrijheid die in het terrorisme z’n meerdere moet erkennen – want terrorisme is de meest vrije uiting van een mening.

Tussen de regels door heb ik de humane waarden even buiten beschouwing gelaten. Maar nu staan ze er weer, want zij zijn waar het om gaat. Humane waarden worden minder geuit omdat ze worden waargemaakt. Hoe dat waarmaken dient te gebeuren, dat is de echte discussie en die is lastig. Meestal vlucht men liever in ideeën over hoe de mensheid kan overleven bij een naderende crisis. Maar wat kan mij de mensheid schelen als men het alleen over vrijheid heeft en niet zegt wat de echte waarden zijn? Ja, in het recht op vrije meningsuiting zijn alle mensen gelijk, maar die vrijheid maakt iemand nog niet waardevol. De vraag naar humane waarde is de vraag waar weinigen zich aan wagen, maar het is een vraag die gesteld en beantwoord dient te worden: wat is een waardevol iemand?

De media en de politiek maken zich druk over hoe de maatschappij optimaal beveiligd moet worden tegen terroristen. Uitgangspunt hierbij is het beschermen van de vrijheid (Willem Alexander sprak ook van de Westerse vrijheid – niet van waarden, terwijl zijn koningschap een nationaal toonbeeld van waardevolle onvrijheid is). In feite ontstaat er zo een situatie waarin een samenleving aan terrorisme verslaafd raakt. Terrorisme zal meer en meer nodig blijken als prikkel om de eigen zogenaamde maatschappelijke vrijheid te kunnen uiten. Demonstraties en eensgezindheid op straat worden als bezielend ervaren, maar feitelijk bieden ze juist een podium voor terroristen. Men demonstreert niet uit bezieling, nee men wordt bezield door terrorisme.

Tuin der lusten van Jeroen Bosch
Bij mijn overpeinzingen over vrijheid en humane waarden, speurde ik het internet af op het woord ziel en bezieling. Al surfend zag ik het schilderij De tuin der lusten van Jeroen Bosch (1450-1516). Het schilderij is tot in detail op het internet te zien. Hoe langer ik het bekeek, hoe meer ik de indruk had dat dit kunstwerk geschikt is als basiskamp, als een uitvalbasis voor een onderzoek naar humane waarden. Onderzoek veronderstelt dat de waarden al voorhanden zijn en dat ze dus onderzocht kunnen worden. Zo’n onderzoek acht ik helaas niet mogelijk, want het is maar de vraag of humane waarden wel echt bestaan. Het zou best kunnen dat het illusies zijn, hersenspinsels waarmee mensen elkaar voor de gek houden: zogenaamde waarden waar onnozele mensen zich aan vasthouden en als vliegen aan blijven vastplakken. Humane waarden zouden bedacht kunnen zijn door een elite die de massa dom houdt en van die nepwaarden afhankelijk maakt, zodat zij, als spinnen, van de situatie profiteren en hun zakken vullen.

Daarom zal ik De tuin der lusten niet gebruiken om ermee uit te leggen wat humane waarden zijn. Het schilderij zal fungeren als basiskamp voor een ontdekkingstocht. Of, om een metafoor te gebruiken die dichter bij huis blijft: als laboratorium waar humane waarden kunnen worden uitgevonden. De twee metaforen leiden tot verschillende uitkomsten: bij het ontdekken vindt men iets dat nog onbekend was, maar het was er al wel, hier gaat het om iets natuurlijks; bij het uitvinden is iets nieuws gemaakt dat er voordien niet was, het betreft dan iets technisch, iets niet-natuurlijks – iets typisch menselijks.

Op expeditie
Bij de start van een onderneming bestaat er op voorhand een idee of plan. Er is al een vermoeden van dat wat men wil ontdekken, of uitvinden. Het succes is dan afhankelijk van oefening, geduld, talent, intuïtie, durf, uithoudingsvermogen en het hebben van een dosis geluk. Soms wordt er ook onbedoeld iets (uit)gevonden. Columbus ontdekte bij toeval Amerika en noemde de bewoners Indianen, omdat hij meende een nieuwe zeeroute naar India te hebben ontdekt. Toeval komt uit de lucht vallen, maar de vinding van humane waarden is mensenwerk. Mocht iemand menen dat hij uit de lucht kwam vallen in plaats van te zijn geboren, dan dient hij zich te bedenken alvorens zich aan deze expeditie te wagen. Hetzelfde geldt voor iemand die vasthoudt aan de authenticiteit van de Tien Geboden, of gelooft dat een mens echt maagdelijk geboren kan zijn.

Het christelijke concept van de maagdelijke geboorte is in het gunstige geval een vinding, maar in het ongunstige geval is het een poging om het toevallige in te kapselen in een logisch verhaal. Een onderneming onder christelijke vlag is dan geen ontdekken, maar uitleggen. Onze expeditie vindt plaats vanuit het praktische gegeven dat een mens gewoon geboren is. Dit gewoon geboren-zijn is het paspoort voor de deelnemer. Er is wel een vraagteken te plaatsen bij het gewoon geboren-zijn: gezien de technische ontwikkeling is het mogelijk om te vroeg geborenen toch in leven te houden. En de techniek zal niet stilstaan, in de toekomst zal het mogelijk zijn om kinderen buitenbaarmoederlijk geboren te laten worden. Dan kan er sprake zijn van ‘uit de lucht gevallen’ mensen. Vooralsnog bevinden we ons in een tijd waarin dit niet tot de mogelijkheden behoort en heeft de oriëntatie op authentieke humane waarden betrekking op mensen die gewoon geboren zijn.

Het schilderij van Jeroen Bosch zal fungeren als basiskamp voor het vinden van humane waarden. De expeditie heeft pas echt kans van slagen als iemand zin heeft om eraan te beginnen. Een vrijblijvende uitwisseling van meningen tijdens een wandelingetje in het park, motiveert niet. Zulke wandelingen vonden al vaak plaats en hebben in feite tot de situatie geleid dat achter elke boom een terrorist schuil kan gaan. Het schilderij van Bosch dient als oriëntatiepunt bij het zin krijgen om te geloven dat bepaalde humane waarden werkelijk waar zijn en dat ze niet het belang dienen van een of andere inhalige kliek.

Lees ook:
– Zielig of bezield – op expeditie (2)
– Zielig of bezield – wat bezielt Jeroen Bosch (3)
– Zielig of bezield – natuur of cultuur (4)
– Zielig of bezield – een nieuwe lente (5)