Velen hoopten dat de kwestie van het ras zou zijn beslecht met Obama als president. Sinds de geweldsuitbarstingen in de zomer van 2014 is duidelijk dat die hoop niet gegrond is. Hoe verwoord je racisme? Hierover stond 31 juli een artikel in de NRC, met de kop: ‘Nigger are you crasy?’ In het stuk gaf Guus Valk een heldere analyse van de rassenproblematiek in de VS. Aan de hand van recent verschenen romans wierp hij licht op hoe verschillend je het woord ‘ras’ kunt bezien.

Maar The Washington Post kreeg lucht van de kop en maakte er korte metten mee. De toon was ongeveer als volgt: Wat verbeelden Nederlanders zich eigenlijk? Zomaar dat N-woord gebruiken in de krant? Ze mogen hun mond wel eens houden en de hand in eigen boezem steken. Zelf discrimeren ze er lustig op los met hun Black Peter en Sinterklaas.

De toon is gezet. Mede door The Washington Post begint de zwartepietendiscussie deze zomer al. Andere voortekenen van een naderend onweer klonken overigens ook, de Volkskrant rommelde vorige week in de verte met het bericht dat de Bijenkorf dit jaar zijn klimpieten vervangt door ‘glimpieten.’

De Nederlandse zwartepietendiscussie lijkt meer en meer op een kaartspel waarbij je je best doet om vooral één bepaalde kaart niet in handen te krijgen. Dagblad Trouw weet hoe je met dat bijltje hakt en speelt het spel zeer behendig. In maart dit jaar stond in Trouw de volgende kop te lezen: ‘dit giftige zwartepietenspel moet stoppen.’ Niemand die zich toen afvroeg of dat gezegde ‘de zwarte piet’ eigenlijk wel fatsoenlijk is.

Het stuk in The Washington Post sloeg in als de bliksem. En Frans de Waal, de beroemde Nederlandse bioloog (al 30 jaar woonachtig in de VS) was er als de kippen bij om op zijn Facebook ‘de’ Nederlanders het vuur na aan de schenen te leggen. Hij zegt: ‘The way the Dutch talk and think about this issue remains embarrassing. In the article they say N* is an English word, so no need to worry, but the Dutch equivalent is regularly used in conversation as well, which does worry me. We (I am Dutch) often feel everything needs to be out in the open, no need for kid gloves, but words do hurt, and images, too.’ Ik vraag me af of Matthijs van Nieuwkerk hem na deze uitspraken ooit nog eens uitnodigt in zijn tv-programma De Wereld draait door.

Nigger

The Sellout van Paul Beatty, is een roman die door Guus Valk in de NRC werd besproken. Het N-woord wordt in die roman zo vaak gebruikt dat de recensent van The New York Times tot zijn spijt vaststelde dat hij er nauwelijks uit kon  citeren, vanwege ‘het lenige gebruik van dat N-woord. (In de VS geldt een morele code: blanken kunnen het woord nigger niet gebruiken). The Sellout is een satirische roman over een slaaf die zijn vrijheid weigert te accepteren. Uiteindelijk moet hij zich daarvoor bij het Hooggerechtshof in Washington verantwoorden. De conservatieve zwarte rechter roept hem dan verbijsterd toe: ‘Nigger, are you crazy?’ De kop boven het NRC-artikel verwijst dus naar het fragment uit deze roman.

Wat een mooie hommage aan de romanschrijver en wat een lef om de confronterende vraag naar de vrijheid boven dat artikel te plaatsen. Zou iemand niet vrij mogen zijn te kiezen voor onvrijheid? Vrijdag 14 augustus las ik met verbazing het bericht in de Telegraaf dat de NRC-redactie zijn verontschuldigingen heeft aangeboden voor de kop boven het artikel. Dat gebeurde met deze bewoording: ‘Wij betreuren de keuze van de kop en de illustratie, omdat ze geen recht doen aan de genuanceerde strekking van het artikel. De redactie in Amsterdam wilde met een cynische kop de pessimistische toon van de drie boeken samenvatten. Die afweging gold ook voor de gekozen illustratie. Het was zeker niet onze bedoeling om mensen te kwetsen.’

Wat mij betreft had de NRC zijn rug recht moeten houden en achter de Amsterdamse redactie moeten gaan staan en niet moeten capituleren voor Amerikaanse stemmingmakerij. Temeer daar Guus Valk zelf in het stuk uitlegt dat The Sellout van Beatty is te lezen als stevige kritiek op progressief én zwart Amerika. Beide groepen hebben zichzelf in slaap laten sussen tijdens decennia van stilstand. De schrijver Beatty bijt én is geestig. Zijn werk bewijst dat zelfspot veelzeggender is dan je eigen moraal tegen anderen uitschreeuwen.

Kunst en moraal

De NRC-redactie pleegt verraad tegen de romankunst èn brengt de kritische journalistiek om zeep. Ze noemt de kop cynisch, de toon van de romans zou pessimistisch zijn en bovenal wil de redactie ‘mensen’ niet kwetsen. Het is alsof ik een haan driemaal hoor kraaien. De kop was helemaal niet cynisch, wel provocerend. De toon van de romans was niet pessimistisch, wel scherp en kritisch. Dat de redactie mij kwetst (en anderen) met de knieval voor een schreeuwerige Washington Post, betekent dus dat ik geen mens ben? Ik constateer dat de redactie overstag is gegaan onder de druk van een lezerspubliek dat de American Dream graag intact houdt. En zoals dat gaat met mensen die liever dromen, ze worden niet graag wakker.

Toch is dit wat kunst doet: de dingen uit hun sleur halen, ze ‘wakker’ roepen, uit de context halen. Zo ontstaat er ruimte om ze anders te zien. Literatuur gebruikt geen dingen maar woorden. In de door Valk besproken romans betrof het woorden als: ‘ras’ en ‘racist’. De manier waarop bepaalde ‘mensen’ in de VS (en in Nederland) de betekenis van woorden claimen en aan anderen de ruimte voor het geven van betekenis ontzeggen, roept bij mij het beeld op van een slavenhandelaar die, nu er een verbod rust op de handel in mensen, een handel in woorden is begonnen. De moraal van The Washington Post berust op commercie. En zo te zien sluit de NRC (Handelsblad) zich bij zo’n moraal aan.

Dobbernegers

Youp van het hek schreef 14 juni in de NRC een artikel over ‘dobbernegers’. Ik veronderstel dat de redactie zich met terugwerkende kracht en spoed beijvert om ook voor dit stuk (van een Amsterdammer) nog zijn verontschuldigingen aan te bieden? Ik hoop van niet, want zoals Youp laat zien, gaat het met woorden om de intentie waarmee ze worden gebruikt. Het woord nigger is een woord waar een taboe op rust. Dan is het juist de kunst om zo’n taboe te onderzoeken en te zien wat erachter schuilt. De intentie, het woord zegt het al, heeft te maken met innerlijkheid, gevoel, individualiteit.

Eigenlijk had ik twee andere titels voor deze blog op het oog: ‘Terug naar de inboorling’ en ‘Individualisten aller landen, verenigt u!’ Ik besloot de kop uit de NRC te herhalen. Maar het liefst had ik met ‘Terug naar de inboorling’ een pleidooi willen houden voor de revolutionaire kunst van iemand als Picasso die de ogen opent voor menselijke maskerades. Zijn kunst werd door de Nazi’s als ontaard betiteld en ze wisten zich enige tijd te vrijwaren voor hun ontmaskering. Ik zie hier een overeenkomst met de moralisten die op oorlogszuchtige toon de betekenisruimte van woorden claimen. De andere titel: Individualisten aller landen, verenigt u!’ was bedoeld om mezelf aan te moedigen om mijn stem te verheffen tegen moraliserende dromers die leven bij de gedachte dat ze al één en al innerlijkheid zijn. Ik zou zeggen: zet je huidskleur af en vertel eens wat voor iemand je werkelijk bent.