De Europese toekomst na de Brexit is onzeker. Wel weten we dat de Engelse meerderheid het paard verkoos boven de Euro. Een verrassende keuze, maar we hadden het ook kunnen weten. De Britten wedden graag en ze weten als geen ander dat wie op het juiste paard wedt, verstand van kansberekening heeft én van paarden. Deze week kopte het nieuws: ‘Italiaanse banken hebben te maken met honderden miljarden aan slechte leningen.’ Die leningen deren de Britten niet meer, ze hebben goed gegokt. Maar het Engelse Pond staat er helemaal niet rooskleurig voor, dus zit de kick ‘m blijkbaar niet in het gokken, maar in de band met ‘t paard.

Culturele icoon

Gina M. Dorré legt in haar ‘Victorian Fiction and the Cult of the Horse’ (2006) de Engelse ziel bloot. Ze ontdekt dat het paard dè culturele icoon is in de bloeiperiode van de Britse geschiedenis. In kunst en literatuur dient het paard als medium om de maatschappelijke situatie tot uitdrukking te brengen. Ik citeer: ‘The horse, as I have studied it in a variety of Victorian cultural and literary texts, is an epistemological site that articulates the fantasies and fears of a society undergoing dramatic social, economic, political, and technological alteration.’ (Epilogue – Urban Ironies and the Modern Mind).

Met haar analyses is inzichtelijk te maken waar de Britse moed vandaan kwam om tegen te stemmen. Want je moet maar durven. Werden ze er niet op gewezen dat de Brexit rampzalig zou zijn voor de economie? Toch deden ze het. Hun lef heeft te maken met het Britse zelfbeeld en de belangstelling voor traditie. Britten kunnen bogen op een collectieve herinnering aan het Victoriaanse tijdperk (1840 – 1900). Dit was de periode waarin The British Empire een machtig wereldrijk was met welvarende koloniën. Het telde een bevolking van ruim 400 miljoen mensen, dat was toen een kwart van de totale wereldbevolking.

Het paard

In het victoriaanse Engeland gaf paardenkracht energie aan de culturele verbeelding. Het paard was het symbool waarin ideologische tegenstellingen en klassenverschillen werden verenigd. Enerzijds stond het paard voor nobelheid en trouw, het legitimeerde ideeën over aristocratie en dominantie, anderzijds verbeeldde het de stoere kracht van de arbeiders (die in fabrieken werden uitgebuit). De ranke ronde vormen van het paard hadden een erotische connotatie en werden geassocieerd met vrouwelijkheid. In de victoriaanse tijd, die werd gekenmerkt door preutsheid, leverde dit opmerkelijke modeverschijnselen op en overeenkomsten tussen ‘de’ vrouw en het paard. Zo was het chique om je paard een strak halster te laten dragen zodat het hoofd fier rechtop stond – waardoor het dier nekkramp kreeg en moeilijk kon ademen. Tegelijkertijd was het voor vrouwen in de mode om een strak korset te dragen.

De opkomst van de arbeidersbeweging (Marx 1818-1883) en de vrouwenemancipatie zorgden voor maatschappelijke spanningen. De icoon van het paard verloor zijn vanzelfsprekendheid en zijn betekenis werd ambigu. De massacultuur, massaproductie- en consumptie werden bepalend voor de identiteit – het paard als icoon van aristocratie en dominantie nam in betekenis af, maar verdween nooit helemaal. De nieuwe cultuur die in opkomst was, oriënteerde zich meer op het uurwerk, machines, economische wetten en regels, wetenschap en techniek, en op evolutie.

Paard of aap?

In 1859 verschijnt The Origin of Species waarin Darwin de evolutietheorie uiteen zet. Volgens de evolutietheorie is de mens verwant aan de chimpansee. Dus wordt het realistischer de mens met apen te vergelijken in plaats van met paarden. Darwins realistisch-wetenschappelijke visie viel echter niet bij iedereen in goede aarde. Toen in 1835 de eerste chimpansee en orang-oetan in de Londense dierentuin arriveerden, noemde Koningin Victoria ze ‘painfully and disagreably human.’ Maar de jonge Darwin vond dat iedereen die dacht dat de mens superieur was, in de dierentuin moest gaan kijken. Zijn evolutietheorie betekende niet het einde van het iconische paard. Integendeel!

Black Beauty

De schrijfster Anna Sewell publiceerde haar roman Black Beauty – The Autobiography of a Horse, in 1877. Zij wil haar tijdgenoten een hart onder de riem steken. Black Beauty vertelt het levensverhaal van een paard. Het verhaal wordt in de eerste persoon verteld, vanuit het perspectief van het paard.

Een terugkerend thema in de roman is de mode waar paarden aan onderhevig zijn en waar ze onder moeten lijden. Het is bijvoorbeeld in de mode om de staart te couperen en om strakke teugels te gebruiken die nekkramp veroorzaken. Een paard moest oogkleppen op die ongelukken veroorzaakten omdat je in het donker niet goed zag. Anna Sewell gebruikt het paard om tijdgenoten een spiegel voor te houden. Paarden zijn letterlijk aan het woord, ze voeren onderling gesprekken over hoe ze door de eigenaren worden behandeld. Het welbevinden van paarden, en die van dieren in het algemeen, is de inzet. Het doel is een betere omgang van mens en dier, en van mensen onderling. Black Beauty was een bestseller en het behoort tot de best verkochte Engelse boeken ooit, Sewells ‘autobiografie’ voorzag blijkbaar in een behoefte. De Britten waren, in een tijd vol veranderingen, op zoek naar een autobiografie van zichzelf.

 

Zelfbedrog?

Paarden die spreken, dat is niet erg realistisch. Toch werd het boek een bestseller. Hoe kan dat? Sewell was niet de eerste die paarden aan het woord liet. Anderhalve eeuw eerder schreef de Ier Jonathan Swift al over hen. Zijn verhaal gaat over het land van de Houyhnhnms uit Gullivers Travels (1726).

Gulliver komt terecht in een land waar zeer verstandige paarden leven. Zij verkiezen waarachtigheid boven de leugen. Ze leven vreedzaam, kennen geen bedrog en geen oorlog. Maar tegelijkertijd zijn het fantasieloze dieren die denken te weten wat waar is, terwijl ze Gullivers wereld ontkennen. De rationele paarden heersen over de Yahoos, mensachtige wezens die het zware werk doen. Yahoos zijn volgens de Houyhnhnms niet geschikt om het land te besturen, want ze zijn temperamentvol, ‘wild’ en onberekenbaar.

Swift neemt de rationele en berekende mens op de hak. De rationalistische waarheid en vredelievendheid zijn onwaarachtig omdat ze alleen kunnen bestaan doordat de Houyhnhnms zich hebben afgeschermd van een wereld die anders is dan de hunne. Hun puur rationele waarheid is een vorm van zelfbedrog. Lee Perlman analyseerde Swifts verhaal en concludeert dat als iemand zijn verstand echt wil gebruiken, hij zijn ratio om de tuin moet leiden – als je tenminste zo dicht mogelijk bij de waarheid wilt leven. (In: Truth about Human Nature, 2012).

Honderdvijftig jaar na Gullivers Travels verscheen Black Beauty. De roman is een antwoord op de Houyhnhnms. Swifts verhaal kenmerkt zich door ironie en de onverenigbare tegenstelling tussen ratio en gevoel. Sewell wil die tegenstelling doorbreken door een beroep te doen op fantasie en inlevingsvermogen. Haar verhaal wil bewerkstelligen dat mensen de rede én het gevoel laten spreken. Paarden praten niet. Logisch. Maar als je je gevoel wilt laten spreken, heb je niet zoveel aan de ratio, je zult je fantasie moeten gebruiken. En iemand die zijn fantasie gebruikt, is nooit te bekakt om zichzelf te bekijken door de ogen van een paard. Van oudsher weten vorsten en vorstinnen dat.

Moderne iconografie

Weer terug naar het hier en nu: de beurzen kelderen en banken zullen omvallen. Maar de nieuwe Britse premier is in elk geval een vrouw. Dus is de Brexit zo’n ramp nog niet. De komende tijd zal een vrouw de teugels in de handen hebben. Zo’n tijd creëert nieuwe kansen.

Wat de Britten nodig hebben, is zelfvertrouwen en geloof in zichzelf. En ze hebben met de schrijfster Anna Sewell een mooie troef in handen. Geloof in zichzelf, dat geldt overigens niet alleen voor de Britten maar ook voor de niet-exit landen. Want gelooft de Europeaan wel in zichzelf als Europeaan? Of babbelt hij de taal van de Euro na – een taal waarvan je op je klompen aanvoelt dat deze vroeg of laat in een Babylonische spraakverwarring eindigt, omdat er niemand is die Europees spreekt? Voor een buitenstaander kan het lijken alsof de Britten zich verliezen in nostalgie en heimwee, maar je kunt je ook afvragen of zij niet als eersten zijn begonnen met het schrijven van hun autobiografie. Voorwaarde voor een goede autobiografie is dat de Brit bij de tijd is. Hij leeft wel honderdvijftig jaar na Black Beauty. Hij zal zich ook niet moeten onderdompelen in een sfeer van ‘Horse Sense’ van schrijver James Herriot.

Hoe zal het Britse zelfbeeld anno nu eruit zien? Kunnen we ons er al een voorstelling van maken?

Gina Dorre laat in haar studie zien hoe de culturele revolutie van de afgelopen eeuw zijn weerslag had op de iconografie van het paard. De foto van Helmut Newton ‘Saddle I’ (1976) toont hoe, nu het paard zijn maatschappelijk betekenis is verloren, de mens zelf de rol van heer en slaaf op zich neemt. Sinds de opkomst van het socialisme en de vrouwenemancipatie vindt die rolverdeling niet meer zozeer plaats op het terrein van de arbeid, maar bijvoorbeeld op het gebied van de erotiek.

Ten tijde van koningin Victoria bemiddelde het paard tussen de hoogste adel en de ‘gewone’ man. Het schilderij van Landseer (1802-1873) toont een paard met daarop de vorstin Victoria. Het paard wordt vastgehouden door een bediende, hij heette John Brown en was de minnaar van de koningin. (Hun verhouding was indertijd een publiek geheim.)

Dit schilderij van Landseer was haar lieveling. Zich ‘gewoon’ laten portretteren met haar geliefde uit het ‘gewone’ volk, was not done. Gelukkig kon het paard bemiddelen. Te paard bewaarde zij haar verheven positie, niettemin hield Brown het paard vast en bevestigde zo het fysieke karakter van hun relatie. En zij leest uiteraard liefdesbrieven van zijn hand.

Paardenkracht

Helmut Newtons foto ‘Saddle I’ maakt duidelijk dat de mens voor zijn zelfbeeld meer is aangewezen op zichzelf. De moderne iconografie maakt duidelijk dat macht nog altijd weet te verleiden door middel van paardenkracht. De verleiding werkt niet overal op dezelfde manier. In Engeland behoudt het paard zijn ‘klasse’ en aristocratische karakter. In de VS is het paard vooral het icoon van het Wilde Westen, van vrijheid en avontuur. Maar echt aantrekkelijk is het paard vooral dan, als het wordt geassocieerd met vrijheid en avontuur én met aristocratie en dominantie.

Spannend is de icoon als vrijheid en macht, dominantie en onderdanigheid er samen in tot uitdrukking komen. Een goede icoon laat hun tegenstrijdigheid zien en verbindt ze tegelijkertijd met elkaar. Zoiets gebeurt in de foto’s die Stephen Klein maakte van de popster Madonna. (“Madonna” in: W Magazine 35/6, Juni 2006). De foto’s ontlenen hun allure en aristocratische karakter aan de haute couture van Gaultier, Yves Saint Laurent en Chanel. Madonna representeert op erotische wijze het spel van dominantie en onderdanigheid én ze speelt het paard zelf.

De foto’s ontlenen hun kracht aan de Victoriaanse symboliek van het paard die tegenstellingen verbond. Dit verbindende karakter wordt geactualiseerd op een fetisjistische manier. Het paard heeft in de moderne cultuur geen echte functie meer, het is fysiek van het toneel verdwenen. Nu is het de mens zelf die zijn eigen lijf ten tonele voert.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De foto’s van Stephen Klein zijn een hint voor elke toekomstige presidente. Wil ze echt macht uitoefenen, dan dient ze aantrekkelijk te zijn en de massa te kunnen verleiden. Het moderne publiek bespeel je niet meer door, zoals Victoria deed, op een paard te gaan zitten. Ze zal rekening moeten houden met het moderne fetisjkarakter van de macht,  ze zal zelf ook voor paard moeten spelen.

Tot besluit

De iconografie van het paard heeft sinds de Victoriaanse tijd een verandering ondergaan. Het vanzelfsprekende aristocratische karakter dat de Britten eraan toekenden, verloor veel van zijn vanzelfsprekendheid. Dat bracht de emancipatie en de technologie met zich mee. Als machthebber doe je er verstandig aan jezelf te laten afbeelden op een geraffineerde manier. Je kunt er ook voor kiezen jezelf te laten fotograferen op een realistische manier. De foto van President Poetin is daarvan een voorbeeld. Zijn Darwinistische pose is niet erg spannend, hij heeft blijkbaar weinig zin voor de Britse traditie.

De Brexit biedt kansen voor zowel de Britten als de niet-exit Europeanen. De eersten zullen zich gaan concentreren op hun zelfbeeld, ze zullen gaan zoeken naar mogelijkheden om het geloof in zichzelf te realiseren. Voor de laatsten kan dat tot voordeel strekken omdat hun identiteit nu eenmaal niet met Euro’s te koop is.

Van de niet-exit landen mag Nederland zich gelukkig prijzen. Nederland kan zich nog herkennen in een iconografie waarin het paardige tot uitdrukking komt. Dat is plezierig en niet onbelangrijk, aangezien er in de komende tijd bruggenhoofden nodig zijn die kunnen bemiddelen en elkaars taal weten te spreken.

Wat de toekomst brengt en hoe de icoon eruit zal zien waar de Europaan zich aan gaat spiegelen, is moeilijk te voorspellen. Evenmin is te voorzien hoe het paard op een toekomstige Europeaan zal reageren. Maar hij zal zeker veranderen. Net als wij. Wedden?